Təfəkkürdən mərifətə yetişməyin iki yolu

"Sən iman vadisinə daxil ol, bu vadidə bir ağac gözlənilmədən deyəcəkdir ki, Allah mənəm. (Musaya (ə) deyilən kimi) Vəhdətin müşahidədə olduğunu hesab edən təhqiqatçının birinci dəfə baxışı varlıq nurunun üzərinə düşür. Mərifətdən nur və şəfa görmüş ürək, hər nəyə baxsa, əvvəlcə orada Allahı görəcək". Azərbaycan mütəfəkkiri və klassik şairi Mahmud Şəbüstəri "Gülşəni-raz" (Sirr gülşəni) əsərində yazır ki, "təfəkkür deyilən şey görəsən, nədir? Bu mənadan özüm heyrətdə qaldım. Təfəkkür batildən haqqa tərəf getməkdir. Cüzün içərisində mütləq küllü görməkdir". "Təfəkkür əhlinin Allahın mərifətinə yetişməsi iki yol ilə mümkündür. Birinci yolun adamları sübut və dəlil əhlidirlər, onlar dəqiq rəy, fikir və qəti arqumentlərlə yəqinlik yəqinlik səltənətinə yetişərlər. İkinci yolun adamları isə kəşf, zövq və düşüncə əhlidirlər, onlar mənəviyyata və batini aləmi seyr etməklə vüsal şahidini öz ağuşlarına alırlar." "Cəbərut aləmində O, tək və yalnız idi. Onu nə görən bir göz, nə də sevən bir qəlb vardı. Onun üçün Adəmi (ə) yaratdı". – Fuad Köprülü belə yazır. "Elə bir əşya göstərə bilməzsiniz ki, deyəsiniz, Allah ordadı, ya da elə bir əşya göstərə bilməzsiniz ki, deyəsiniz Allah orda yoxdu" (Hz. Əli (ə) "Nəhcül-Bəlağə"). Ağıl Allahın zatının varlığını bilir, ancaq mahiyyətini dərk edə bilməz. Hələ öz mahiyyətini bilməyən insanın ağlının bu yola düşməsi onu ancaq şirkə salar. Çünki Allahın zatı haqqında hər nə düşünsə, bunlar onun düşüncəsinin məhsuludur. İnsan ancaq Allahın yaratdığı bu varlıq aləmini anlamağa çalışa bilər, Onun məxluqatını təfəkkürünə sığışdıra bilər, zatını deyil. Onun zatının qüdsi mahiyyətini ancaq Özü bilir. Nə göz hər varlığı görər, nə qulaq hər səsi eşidər, nə də ağıl hər şeyi anlayar. Hər şey Allahın mülki və məxluqudur. Ağıl isə hər şeydən, sadəcə bir şeydir. Hər bir məxluq kimi, ağıl da məhdud, yəni müəyyən sərhədlər daxilindədir. Ağıl hələ bir hüceyrəni belə tam olaraq izah edə, genin şifrələrini çözə bilməyib. O biri tərəfdən qalaktikalara sərhəd təyin edə bilməmiş, səmanın böyüklüyünü göstərə biləcək rəqəm müəyyənləşdirməyib. Qısası, insan ağlı hələ məxluqat dairəsini bütövlükdə anlaya bilməyib. Bir sözlə, şair bütün bu məsələni qısaca belə ifadə edir: Yetdi ömrün axirə, sən bir, Nəbati, bilmədin, Kimdir bu gözdən baxan, ya dildə bu quya nədir.