Qubadlıdan üzü qırxa gedən Yollar

Rəsul Mirhəşimli

Dərdi-hicran çarəsin hərçənd bildim səbr imiş,
Neyləyim, billah, bu dəryanın kənarı yoxdu, yox!
(Seyid Əbülqasim Nəbati)

• Mövlana Cəlaləddin Ruminin «Məsnəvi»sində bir hekayə var. "Bir sufi Şeyxi varmış. Bu şeyx comərdliyi ilə tanınırmış. Amma bu comərdliyi onu xeyli borca salmışdı. Şeyx illər boyu yığdığını paylayır və buna görə də borcları artdıqca artır, dörd yüz dinara yetişir. 
• Bir gün Şeyx xəstələnib ölüm yatağına düşür. Onun öləcəyini anlayan borcluları başına torlaşır, hərəsi bir yandan Şeyxə pis-pis baxır, onu yamanlayırlar. 

Bu zaman küçədən halva satan uşaq keçir. Şeyx xidmətçisinə tapşırır ki, bu uşağın bütün halvalarını al qonaqlara payla, qoy yeyib başlarını qatsınlar. Xidmətçi uşaqdan halvanın hamısını alır və qonaqlara paylayır. Borclular halvanı yeyib qurtarır. Bu zaman halvaçı uşaq içəri girib pulunu istəyir. Ölüm yatağında olan Şeyx deyir:
- Oğul, məndə pul nə gəzir? Ölümlə əlləşirəm. Bunu eşidən uşaq necə qiyyə çəkirsə, dam-daş titrəyir. Birdən xidmətçi əlində bir tabaq içəri girir və onu Şeyxə uzadır. Şeyx işarə ilə tabağın örtüyünü qaldırdır. Tabaqda dörd yüz dinar və uşaqdan alınan halvanın dəyərində pul… İçəridəkilər təəccüblənir. Şeyx ağır nəfəs alıb, bu hikməti içəridəkilərə belə izah edir:
- Ey insanlar, tabağın sirri budur. Mən bunu Allahdan istədim, O da mənə doğru yolu göstərdi. Bu pulun gəlməsi uşağın ağlamasına bağlıydı. Uşaq ağlamasaydı, rəhmət dənizi coşmazdı."

***

On beş ildir torpaq itkisi ilə yarası köz-köz olmuş atanın naləsi oğluna borcunu qaytara bilməmək çarəsizliyindən ərşi dəlik-dəlik edir. O nalə göylərə yüksəlir ki, bəlkə mərhəmət qapısı açıla. Rəhmət dənizi çoşa ki, mənim kimi neçə atanı oğlu qarşısındakı xəcalətdən qurtara. O yükü oğulların çiyinlərinə yük eləmək qorxusundan böyük dərd ola bilməz bizlər üçün.

Gedənləri anda verib, yolundan
Saxlayıram, yatmıram ki gecələr.
Düz altmış min köz-köz olan yaramı
Bağlayıram, yatmıram ki gecələr!

***

Qubadlıya neçə ildi nə gedən var, nə gələn. O qərib Yolçunun həsrətini son zamanlar daha çox çəkməyə başlamışam. Çünki son vaxtlar Vətənsiz, Yurdsuz yaşayan atam gözlərinin nurunu da itirib. O Yolçudan bir xışma torpaq iltimas eləyəcəyəm ki, atamın işığı öləzimiş gözlərinə məlhəm edəm. Bəlkə o torpağın kəraməti atamın gözlərinin nurunu qaytara. O yerlərə uçan quşların dırnağında yurdumuzdan bir zərrə də olsa, torpaq bulaşırmı, görəsən? Görsəydim üzümü sürtərdim o toza. Üzümüzə üz bağlayıb gözləməkdənsə, bir quşun dırnağına bulaşmış Vətən torpağının qoxusunu almaq ondan daha mərhəməli olar. Yoxsa, təkcə ölmü gözləmək qalır bizlərə, o yerlərə qayıtmaq yox. Ölümün o üzündən boylanan, sədası Allahdan gələn Qəhr də gözəldir, Lütf də. Yoxsa insanların zülmü altında inləməkdən qəlbimiz dəlik-dəlik olub.

Yurd-yuvamız viran olub, talanıb,
Sinəm üstə dərdim dərdə calanıb.
O dağları, o düzləri dolanıb
Yoxlayıram, yatmıram ki gecələr!

***


Qubadlı işğal olunanda anam evdəki Qurani-Kərimi götürməyib, deyir “evdən çıxanda onu açıq qoydum ki, Kitab Sahibi ermənilərə qənim olsun”!’’ İndi anamın yanında Qurani-Kərimi açanda o söz yadıma düşür, ürəyim titrəyir. Ya Rəbb! Bizi o torpaqlara qovuşdur! Ayağımız altda torpaq olmadıqca, anamın üzünə baxmağa da utanıram.

***

Uşaqlıqda yuxumuz qaçanda, böyüklər bizə belə deyərdilər “fikrinizdə uzun, lap uzun bir yol getdiyinizi düşünün, yuxunuz gələcək”. İndi də yuxum ərşə çəkiləndə yolları düşünürəm. Uşaqlıq illяrinin şirin xatirəsini yaşadan məktəb yollarını, tətildə məni yaylağa aparan kəndimizin dağ-meşə yollarını… Xatirlər o yolların kənarındakı daşlara qədər yaddaшыmda. Qubadlı təsəllisi ilə yuxumu da aldadıram. Bəlkə yuxularım məndən öndə getmək istəyir o yerlərə, gedir də. Yuxularıma həsəd aparıram. Yuxularım məndən bəxtəvərmiş. Uşaqlıqda dolaşdığım bütün yerləri dolaşa bilir, bizsə o qədər acizik ki… Mən bu xəyallar məngənəsində qırxımı çıxarmışam. Qırxda ruh qəfəsdən çıxar deyirlər. Yalvarıram o Ruha, bu miskin bədəni biçənəklərində yüyürdüyüm, dağlarında, meşələrində dolaşdığım Qubadlıya götürsün. Bu dünyada mənim üçün ən böyük ləzzət dizlərimi yerə qoyub bumbuz bulaqların gözündən su içməkdi. Gözdən öpmək ayrılıq gətirir deyirlər. Bəlkə o bulaqların gözündən öpdükcə hicranımızı yaxınlaşdırırmışıq.

***

Mənim beş yaşım olanda kənddən Qubadlının mərkəzinə köçdük. Əlbəttə, dağ kəndinin havası ilə Bərgüşad çayının iki böldüyü rayonun havası bir olmaz. Bu yerlərə uyğunlaşa bilməyən nənəm oturub-durub rayonun havasından gilyelənirdi. «Bu Bərşadın (ahıllıar Bərgüşad çayına belə deyərdilər-R.M.) silyanı bizi qıracaq!» Sonra da Allaha dua edərdi ki, onun ölümünü bu yerə qismət eləməsin. Nənəm dua elədikcə, ölərkən dəfn olunmaq istədiyi yer kimi kəndimizin yaxınlığındakı İmamzadənin qəbirstanlığını nəzərdə tuturdu. Allah insanın duasını necə bədduaya çevirərmiş bəzən. İşğaldan üç il sonra nənəmin cənazəsi Sumqayıt qəbirstanlığına qismət olanda bunu anladım.

Taleyimiz dərdimizi qudurdub,
Vətən dərdi Sücaəti oturdub,
Balaları gülə-gülə yatırdıb
Ağlayıram, yatmıram ki gecələr!

***


Qubadlını bir əmanət kimi Şəhid ruhlarına tapşırmışıq. Onlar bizdən sədaqətlidi. Şəhidlər ölməz, deyir Allahımız. O ruhlar bizdən etibarlı sahib çıxır o yerlərə. O yerlərdə Göydə Tanrı, yerdə biz, dəliqanlı Türklərik, deyib döyüşlərə atılan Əlyarın, Mehmanın, Həsənin, Səfanın, Balakişinin, Gülağanın və yüzlərlə igidin ruhu keşik çəkir. Ey mübarək ruhlar, bizləri də səsləyin o yerlərə! Hələ ki, bizim əlimizdən əllərimizi göyə qaldırıb dua eləmək gəlir.

Ya Rəbbim! Səni and verirəm Allahlığını yalnız Səndə axtardığımız Allahlığın xatirinə, Sənə açılan əllərimizi naümid qaytarma!

Torpaqlarımızın işğaldan azad olunmasını bizlərə nəsib et!

Bu millətə zülm edənləri zəlil elə, Allahım!

Şəhidlərimizi Kərbəla şəhidləri ilə məşhur elə!

Qarabağın azadlığını görmədən, günahlarımızı bağışlamadan canımızı alma, ya Rəbbim!

Bizləri Vətənini sevən imanlı kəslərdən qərar ver!

Məzarlarımızı babalarımızın məzarı yanında qazılmasını bizə nəsib et!

Övladlarımızın toy-busat edib vüsala qovuşmaq xoşbəxtliyini bundan sonra Qarabağımızda nəsib olmasını qismət elə!

Amin!

Azadlıq Elçisi

Rəsul Mirhəşimli

Sənə bir daş atar yerindən duran,

Səni sevdiklərin daş-qalaq eylər.

Bir əlində daş var, birində Quran,

Daş atan bilərmi nə günah eylər?

(Ramiz Rövşən)

• Azərbaycanın tanınmış ziyalısı, görkəmli şairimiz Vaqif Bayatlı Odərlə yolçuluğumuzda bir gözəl söz dedi: “İnsanları sevmək hələ sevgi demək deyil. Bu, sevginin yarısıdı. Gərək insanları bir-birinə sevdirə biləsən”. Gözlərim önünə Əbülfəz Elçibəy gəldi. Tanıdıqlarım içərisində bu missiyanın daşıyıcısı olan tək insan Əbülfəz bəy idi. Bütün ömrünü insanları sevdirməyə həsr edən Bəy millət sevgisinin nuruna boyandı. Atılan daşlardan onu qoruyan da elə milyonların sevgisi idi.

Əbülfəz Elçibəyin dilindən Həzrət Peyğmbərimizin (s) bir kəlamı tez-tez səslənirdi: “Allahı o kəsləri sevir ki, onlar xalqını sevir. Allah o kəsləri sevir ki, onu xalq sevir”. İkisi də Əbülfəz bəy idi. Elçibəy haqqında söylənilən milli lider, böyük siyasətçi epitetlərindən savayı, görünməyən cəhəti də var idi. Ancaq o, görünməyən Elçibəyi az adam tanıyırdı. Ömrünün sonunadək o üzünü büruzə vermədi Elçibəy. O hiss Ruhla, halla zühur edirdi. Özün Elçibəyə “mürid” bilənlər ömrünün sonunadək anlaya bilməyəcək ki, Əbülfəz bəy “burda bir igid yatır”, “Dağlar dağı Savalan” deyəndə nəyi nəzərdə tuturdu. O sirri bilənlərə aydındır ki, Savalanı ziyarət etmək ideyası hardan doğub. Yoxsa, Azərbaycanın Güneyində o qədər dağ var ki, hamısı da müqəddəslik simvolu.

1992-ci ildə Azərbaycan Pespublikasının prezidenti Əbülfəz Elçibəy Türkiyə səfərində Anıt məzarısatnlığında Atatürkün qəbri üzərindəki xatirə dəftərində bu sözləri yazmışdı: “Deyəcəyimiz bir şey qalmadı, nə varsa, hamısını Sən dedin, sayın Atatürk!” Elə bizim də deyəcəyimiz bir şey yoxdu. Ona görə də sənin ölümünə bir yazı yazıb, dediklərimizə son veririk.

O həqiqətə yenidən tapınıram k, Tanrı sevdiyi bəndələrini dərgahına daha tez aparır. Bu da Tanrı sevgisidir, Tanrı düzəni.

***

Onda hələ orta məktəbdə oxuyurdum. Azərbaycan televiziyası Yunus Əmrə haqqında hazırladığı verilişə Əlyazmalar İnstitutunun elmi işçisini dəvət etmişdi. Ofelya Sənani ilə bu alimin söhbətinə elə aludə olmuşdum ki, o hiss məni uzun illər tərk etmədi. Hələ o zamanlar idi ki, milli-azadlıq hərəkatı deyəndə, göz önünə Fransa inqilabı, Paris Kommunası gəlirdi. Türkçülük barədə o qədər məlumatsız idik ki, pantürkçülüyün “qorxulu meylləri” beynimizi çuğlamışdı. Onda Yunus Əmərdən bəlağətlə danışan bu nurlu simanın türkçülük təbliğatına görə həbs edildiyindən və həbsxanadan yeni çıxmağından xəbərsiz idim. Əbülfəz bəyi milli-azadlıq hərəkatı başlayanda gördüyüm zaman həmin verilişdəki çıxışını yenidən xatırladım.

İllər keçdi. Millətinə, onun tarixinə, ədəbiyyatına qəlbən bağlı olan, “Haqdan gələn şərbəti” Allah deyə-deyə içən bu insan “Məndə bir mən var, məndən içəri” məntiqini əməllərilə sübuta yetirdi.

Əbülfəz Elçibəyin ölümündən sonra onun haqqında yazılanlar içərisində bir tarixi gerçəkliyə əmin oldum. “Səttarxandan başlayan XX əsr Elçibəylə başa çatdı!” Ən gerçək olan tarixi pozub tarixə düşməyin yolu bu dünyadan köçməkdisə, həqiqəti dəyişməyə Tanrı da yol vermədi.

Ölüm içimizdəki çox çatışmazlıqları aşkar elədi. Elçibəyə “sevgi” yarışı başladı.

Doğrudanmı, biz Səni bu qədər sevirdik? Biz Elçibəyi prezident olduğu üçün, olacağı üçün sevirdik. Ancaq Sən bizləri təmənnasız sevirdin. Millətin övladları olduğumuz üçün sevirdin. Sənin sevgin təkcə Səni sevənlərə deyildi. Küll halında bütün Millətə idi. “Bircə tilsimin” “sevgi tilsimi” olan Sənin millətə sevgində fərdlərə heç bir fərq qoymurdu.

Biz Səndən fərqli insanlarıq. Sən millətin azadlığını istəyirdin, biz azad olmuş qulun qul sahibi olmaq arzusu kimi hakimiyyətə can atırdıq. Hakimiyyətin hakimlik iddiası olduğunun fərqində deyildik.

Biz fərqli insanlarıq. Sənin qismətin “yoxuşlarda susamaq”, bizsə düzənlərdə bir-birimizə badalaq vurmuş kəslərik. Avqustun 22-dən bizi illər ayırır. Səni bizdən ayıran hər gün Sənin ölümsüzlüyünə haqq qazandırır. Qalib ruh kimi Sən bizləri Dəmirqapı Dərbənddə, Təbrizdə gözləyrisən. Bizim işimiz bu dəfə də Səni aldatmaqdır. Əmin olma, gələn deyilik. Bizim başımız bir-birimizlə qovğalara qarışıb. Bizlər hakimiyyət davasında, hakimlik iddiasındayıq. Millətin dərdindən bixəbərlər millət vəkili olmaq savaşındadır. Sənin haqq savaşın milləti bütöv görmək, bizimki isə bu... Azərbaycanı bütöv görmək istəyirdin, nə yazıqlar ki, heç millət də bötüöv deyil. Bəlkə də heç bunları yazmağa hacət yoxdur. O Ruh bütün olmuşları bizdən yaxşı görür. Günahlarından tövbə etmək istəyində olan bəndə bunları yazmaqda günah etdiyinin fərqindədir.

“Biz qalxıb ayaqlanan Türk elləri, qalxıb ayaqlanan Azərbaycan yurdunun övladları çox uzaq və çətin səfərə çıxmışıq. Bu səfər Vətənin bütövləşməsində qurtaracaq.” Sən bu səfərin yolçusuydun. Bizim səfərimiz isə yalnız hakimiyyətə gedən yoldur.

Fani dünyada yaşayan hər kəs günahkardır Tanrı yanında. BİZ HƏM DƏ SƏNİN YANINDA GÜNAHKARIQ. BU SUÇ ŞAH XƏTAİNİN HÜRRÜN QƏBRİNİ AÇMASI QƏDƏRİNDƏ DEYİL, DAHA BÖYÜKDÜR!

Allahın sevimli bəndəsi, Sən yəqin müqəddəs ruhların əhatəsindəsən. Biz isə fani dünyada, günahlarımız boğazına çıxacaq qədər. Bu müddət ərzində nə yazmaq istəsəm də, əlimdən qələm düşüb. İndi günahlarımızı bağışlanmaq iltiması ilə yazdım. Yazdım ki, bəlkə Allah bağışlayar bizləri!

Axı Allahın mərhəməti bizim günahlarımızdan böyükdür!

Bağışlayacaq bizləri, inşəallah!

30 sentyabr, 2000-ci il

Mikrobu kim kəşf edib?

Rəsul Mirhəşimli

• Son zamanlar İslam dininə hücumların miqyası bir qədər də genişlənib. Bu hal ölkəmizdə din haqqında səthi və dayaz təsəvvürü olan adamların vasitəsilə baş verir. Yersiz ittihamlar İslamın guya elmə qarşı və ya elmdən uzaq olmasıyla bağlıdır. Xurafatı dinlə dəyişik salanlar “qılıncını sıyırıb” meydan sulayırlar. Bu yazıya yazılacaq olan şərhlərin mahiyyətini göz önünə alıb, bircə xahiş edirəm həmin insanlardan. Sizin inancsızlığınzla heç bir dindarın işi yoxdur. Sizlər də dini dünyagörüşün daşıyıcılarını hədəfə alıb, mənəvi dəyərlərimizə qarşı yersiz itihamlara son qoyun. 1400 ildir bu hücumlar nə qədər faydasız olub, elə Qiyamət gününə də belə davam edəcək, inşəallah!

                                                         ***

Elm tarixində insan orqanizmində müxtəlif xəstəliklərə səbəb ola biləcək mikrobun kəşfi XIX əsrdə yaşamış fransız alimi Pasterin adı ilə bağlanır. Əslində isə mikrobun kəşfi XV əsrə qədər gedib çıxır. Bu kəşf də böyük islam alimi və həkimi Ağ Şəmsəddinə aiddir.
Əsl adı Məhəmməd ibn Şeyx Həmzə olan Ağ Şəmsəddin əslən Azərbaycanın qədim şəhəri Şamaxıdandır. Türkiyədə bu alim haqqında söz açan mənbələrin demək olar ki, hamısı onun Şamda anadan olduğunu iddia edir. Bəlkə də Türkiyə dilçilik elminin fonetikasında “x” səsinin olmadığı üçün bu cür yanlışlıqlar baş verib. Ağ Şəmsəddini böyük Azərbaycan mütəfəkkiri, işraqilik fəlsəfəsinin banisi Şihabəddin Sührəverdinin nəslindən olduğunu yazan müəlliflər də var. Ağ Şəmsəddini tarix həmçinin 1453-cü ildə gerçəkləşən İstanbulun fəthinin mənəvi memarı kimi də tanıyır.
Ağ Şəmsəddin dini elmlərdə olduğu kimi, tibb elmində də böyük biliklərə sahib idi. Xəstəliklərin diaqnozunu heç bir səhv etmədən təyin edər, hətta xəstəliklərin müalicəsi ilə bağlı dərmanları da özü hazırlayardı.
Ağ Şəmsəddin o illərdə minlərlə insanın ölümünə səbəb olan yolxucu xəstəliklərlə də yaxından maraqlanmış və bir çox infeksion xəstəliklərin müalicəsi üzərində çalışmışdı. Bu böyük alim Həzrəti Peyğəmbərimizin (s) buyurduğu “Ölümdən başqa hər dərdin dərmanı var” sözlərini öz fəaliyyətində rəhbər seçmişdi. Xəstəliklərin müalicəsi, şübhəsiz, hansı yollarla yoluxub yayılmasının təsbitinə bağlıdır. Ağ Şəmsəddin bu sahədə uzun müddət araşdırma apardıqdan sonra “Maddətul həyat” adlı əsərində belə bir nəticəyə gəldi: “Xəstəliklərin insanlarda tək-tək ortaya çıxdığını hesab etmək qüsurludur. Xəstəlik insandan insana yoluxma yolu ilə keçər. Bu yoluxma gözlə görülməyəcək qədər kiçik, lakin canlı toxumlar vasitəsilə olur.”
Bu ifadələrlə Ağ Şəmsəddin mikrobun tərifini vermiş, hər cür xəstəliyin gözlə görünməyəcək qədər kiçik canlıların meydana gətirdiyi fikrini dünyada ilk dəfə olaraq irəli sürmüş oldu. Mikroskopun XVII əsrin yarısından sonra kəşf edilməsinə diqqət yetirsək, Ağ Şəmsəddinin bu fikirlərinin dəyəri daha yaxşı anlaşılar. İsmail Xami Daneşmənd “Tarixi həqiqətlər” adlı əsərində bu barədə belə yazır: “Ağ Şəmsəddinin mikroblar haqqındakı izahatı bir nəzəriyyə deyil, təcrübəyə dayanan bir kəşf mahiyyətindədir. “Maddətul həyat” adlı tibbi əsərində xəstəliklərin orqanizmə daxil olan bir qrup gözlə görünməyən toxumlardan hasil olduğunu, yəni bədənə daxil olan bu canlılardan törəyən xəstəliklərin meydana çıxmasını izah edərək bakteriyalogiya elminin əsasını qoymuşdur. Nəticə etibarilə Ağ Şəmsəddin dünya tibb tarixində çox böyük və nurlu şəxsiyyət olmuşdur.”
Ağ Şəmsəddindən 400 il sonra fransız kimyaçısı və biologiya alimi L.Paster (1822-1895) laboratoriya şəraitində apardığı təcrubələrlə eyni nəticəyə gələrək, mikrobun bir çox xəstəliklərə səbəb olduğunu elm aləminə qəbul etdirə bilmişdi. Pasterin ən mühüm tapıntısı, şübhəsiz, quduzluğa qarşı dərmandır. Paster bu dərmanı quduzluq tutmuş dovşanın onurğa beynindən almış və 1884-cü ildə ilk dəfə olaraq itlər üzərində sınaqdan keçirərək uğur əldə etmişdir. Alimin quduzluq vaksininin insanlar üzərində sınaması 1885-ci ildə baş tutdu. Əsrlərdir müalicəsi olmayan bir xəstəlik kimi quduzluğa qarşı qorunma dərmanının tapılması həqiqətən elmdə böyük bir hadisə idi.
Müsəlman dövləti olan Osmanlı sultanlığı tiblə əlaqədar olan irəliləyişləri yerindəcə dəyərləndirmiş, hər cür yenilikləri gecikdirmədən ölkəsinə gətirilməsinə nail olmuşdur. Bu məsələdə Sultan II Əbdülhəmid daha çox xidmət göstərmişdir. Əbdülhəmid xan Pasterin quduzluq əleyhinə vaksinin insan üzərində təcrübəsindən dərhal sonra tibb məktəbinin müəllimlərindən 3 nəfərini dərhal Parisə göndərmişdi.
Dünya hər nə qədər mikrobun kəşfini fransız aliminin adı ilə bağlayırsa, həqiqət bundan ibarətdir ki, bu ixtira əslən azərbaycanlı olan həmyerlimiz Məhəmməd ibn Şeyx Həmzənin adı ilə əlaqədardır. İslam dünyasından olan böyük elm sahiblərinin dünya tərəfindən tanınmamasının səbəbləri ya qısqanclıq olub, ya da ki, bizim öz elm adamlarımızı yetərincə dünyaya tanıtdıra bilməməyimiz.

İlahi sevgi

                                                                    

• Mühyiddin  ibn  Ərəbinin İslam fəlsəfəsi tarixində   müstəsna yeri var.  Avropanı İslam fəlsəfəsi ilə heyrətə sala bilən insan olaraq tanınır. İbn Ərəbinin tam adı belədir- Mühyiddin Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Əli ibn Məhəmməd ibn Əli ibn Ərəbi əl-Xatəmi əl-Tai əl-Əndəlüsi. Avropada doğulub. Mühyiddin ibn Ərəbi, Şeyxi-əkbər (Böyük Şeyx), Sultanul-arifin (Ariflər sultanı), Xatəmul-övliya (Allah dostlarının sonuncusu), Qütbi-humam (Himmət sahibi olan Qütbi) deyə tanınır. Əndəlüsda İbn Saraka adı ilə məşhurdur. 

Hicri 543-cü ildə vəfat edən tanınmış alim Əbubəkir ibnul-Ərəbi ilə səhv salmamaq üçün adı İbn Ərəbi kimi tarixə düşüb. İbn Ərəbi 560 (1165)-cı ildə Əndəlüsdə (ərəblər İspaniyanı ələ keçirdikdən sonra bu ölkə belə adlandırılmağa başlayıb-R.M.) anadan olub. Səkkiz yaşında təhsilə başlayıb. İyirmi yaşında təsəvvüf  yoluna qədəm qoyub.
İbn Ərəbi uzun illər ömrünü Şərqdə səyahətdə keçirib. Şimali Afrika, Tunis, Misirdə səfərdə olub, oradan Məkkəyə gedib, oradan da Bağdad və Mosula səyahət edib.  Daha sonra Şama gedib və 638 (1240)-ci ildə burada vəfat edib.

“Füsusul-hikəm” və 37 cildlik “Əl-Fütuhatul-Məkkiyə” kimi əsərləri İbn Ərəbinin necə böyük alim olduğuna ən yaxşı sübutdur. Sayı beş yüzə yetişən əsərinin bir çoxu təsəvvüfə dairdir.  İbn Ərəbinin əsərləri haqqında ən mükəmməl məlumatları Osman Yəhyanın fransızca hazırladığı iki cildlik “L’ Hictoire et la classification de L’oeuvre d' Ibn Arabi”  adlı əsərindən almaq mümkündür.  İbn Ərəbinin əsərlərinin bir qismi Qərb dillərinə tərcümə edilib.
Mühyiddin İbn Ərəbi “Füsusul-hikəm”, “Əl-fütuhatul-Məkkiyə”, “Hərflərin elmi”, “İlahi eşq”, “Mərifət və hikmət”, “Həqiqət və təfəkkür”, “Fəna risaləsi”, “Arzuların tərcümanı”, “Nurlar xəzinəsi”, “Tədbirati-ilahiyyə”, “Səcərətul-kəvn”, “Əndəlüs sufiləri”, “Əhədiyyət risaləsi”, “Məvaqiun-nücum”, “Vəsiyyətlər” və bu kimi yüzlərlə başqa əsərləri ilə tanınır. Oxuculara təqdim etdiyimiz bu məqalə İbn Ərəbinin “Əl-fütuhatul-Məkkiyə” (Məkkənin fəthi) adlı əsərindəndir.

                  

 İlahi sevgi

İlahi sevgidə Allah bizi həm bizim üçün, həm də Özü üçün sevər. Tanrının Özü üçün bizə duyduğu sevgi bu hədisi-qüdsidə ifadə edilməkdədir. “Mən bir gizli xəzinə idim, tanınmaq istədim və məxluqatı yaratdım. Sonra onlara Özümü tanıtdım, onlar da Məni tanıdılar.”  Deməli, Allah bizi Onu tanıyaq deyə, Özü üçün yaratmışdır. Bu ayə həmin səbəbi çox gözəl ifadə edir: “Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım ” (əz-Zariyat surəsi, 56). Nəticədə Allah bizi Özü üçün yaratmışdır.
Allahın bizim üçün bizə duyduğu sevgiyə gəlincə, bizim yaradılış qayəmizə və təbiətimizin əsasına uyğun gəlməyən əməllərdən xilasımızı təmin edəcək və bizi səadətə yetirəcək əməlləri bizə tanıtmaqla, bu sevgi ifadəsini tapmaqdadır.
Sübhan olan Allah, xəlq etdikləri Onu təsbih etsinlər deyə yaratmışdır. Məxluqa Onu təsbih, Ona həmdü səna və Ona səcdə etmələrini söyləmişdir. Ancaq bu şəkildə Onu tanıya bilərik. Bu mövzuda belə buyurulur: “Yeddi (qat) göy, yer və onlarda olan hər kəs (bütün məxluqat) Allahı təqdis edər. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib Ona şükr etməsin, lakin siz onların (dilini bilmədiyimiz üçün) təqdisini anlamazsınız” (əl-İsra surəsi, 44). Yəni O necədirsə, o hal üzərə və Ondan olan hər şeylə, Ona həmd və səna ilə Onu təsbih etməyən heç bir şey yoxdur. Eyni şeyin bu ayədə də buyurulduğunu görürük: “(Ya Rəsulum!) Məgər göylərdə və yerdə olanların (mələklərin, insanların, cinlərin), qanadlarını açıb (qatar-qatar) uçan quşların Allahı təqdis edib şəninə təriflər dediklərini görmürsənmi? Allah onların  hər birinin duasını, şükr-sənasını (yaxud onların hər biri öz duasını, şükr-sənasını) bilir.” (ən-Nur surəsi, 41) Hər bir varlıq öz duasına əhəmiyyət verməkdə, onda qərarlı və davamlı olmaqdadır.
Bu ayə ilə Allah-təala Həzrəti Peyğəmbərə (s) xitab etdi. Onu kainatın (külli) təsbihinə şahid elədi. Çünki o, bu təsbihi görmüşdü. Peyğəmbərə (s) “Görmədinmi..?” dedi və bizə “Görmədinizmi?” demədi. Bunun səbəbi belədir. Çünki biz kainatın (külli) təsbihini görmədik, ona, sadəcə, inandıq. Məhəmməd Mustafa (s) isə onu açıq-aşkar görmüşdü. Eyni şəkildə Allah, Peyğəmbərimizi (s) hər şeyin səcdə halında olduğuna şahid etdi və ona belə buyurdu: “Məgər göylərdə və yerdə olanların, Günəşin, Ayın və ulduzların, dağların, ağacların və heyvanların, insanların bir çoxunun (möminlərin) Allaha səcdə etdiyini görmürsənmi?” (əl-Həcc surəsi, 18). Diqqət edilərsə, Allah heç bir varlığı kənarda saxlamamış, göylərdəki və yerdəki varlıqların hamısını- ülvi aləmi də, sufi aləmini də zikr etmişdir. Hər bir varlığın, sadəcə, Allaha səcdə etdiyinə Peyğəmbəri (s) şahid tutmuşdur. Bunun üçün bu səcdə işinə Allahın şahid elədiyi və bu səcdə işini görən hər kəs bu xitabın həmsöhbəti durumundadır. Bu, fitri və zatı bir təsbihdir ki, o yalnız şahidlərdə təcəlli edər. Bax, o zaman Allahı sevərlər. Onu təsbih edər,  Ona həmd və sənada olarlar. Bunları heç bir məcburiyyət olmadan, zatı bir zərurət olaraq edərlər. Bu, zatı bir ibadətdir ki, Allah o şəxsləri Özünə aid olan haqq qazandırmaq hökmüylə o ibadətin içində yerləşdirmişdir.
Kəşf əhli haqqında da eyni şeyi söyləmişdir. İnsanların çoxu, yəni ağıl sahibi olan hər insan buna həmsöhbətdir. “Məgər onlar Allahın yaratdığı hər hansı bir şeyə baxıb görmürlərmi ki, kölgələri Allaha acizanə surətdə səcdə edərək sağa-sola əyilir?!” (ən-Nur surəsi, 48). Bax, gözlə görünə bilən ən gözəl nemət budur. Sonra kölgələrin də bu şəkildə sağa və sola uzanmasının da Onun Cəlalı qarşısında bir sayğı və kiçiklik işarəsi olaraq Allaha səcdə halı olduğunu, yenə Allah xəbər verməkdədir bizə. Bu səbəbdən, “onlar əsla təkəbbür göstərməzlər və daim Ona boyun əyərlər”, demişdir. Beləcə, boyun əyərək Allaha səcdə etsinlər deyə, Allah onları ağılla xarakterizə etmişdir. Bu ayənin davamındakı ayə isə bu ayənin tamamlayıcısı şəklindədir: “Göylərdə və yerdə olan bütün canlılar və mələklər Allaha səcdə edərlər” (ən-Nur surəsi, 49).
Canlılar, yəni yer üzündə yaşayan, yeriyən və sürünən varlıqlar və göy əhli, bundan başqa nə yerdə, nə də göydə olan mələklərdən söz açılır. Sonra ayə bu şəkildə bitir: “Onlar əsla təkəbbür göstərməzlər” (ən-Nəhl surəsi, 49). Sonra Allah onları xarakterizə edir: “Onlar öz (başlarının) üstündə olan Rəbbindən qorxar və özlərinə buyurulanları edərlər!” (ən-Nəhl surəsi, 50). Allah onlara “qorxmaq” keyfiyyətini yükləməkdədir. Beləliklə, onların kimə səcdə etdiklərini bizə göstərmək üçün istəmişdir. Daha sonra Allah yenə onları “Ona itaət etmiş” və “onlara əmr edilənləri edənlər” şəklində tərif edər. Sonra da “Allahın onlara buyurduğuna qarşı çıxmazlar və əmr edildikləri şeyi edərlər” (ət-Təhrim surəsi, 6) buyurulur. Bir başqa ayədə isə belə buyurulur: “...Rəbbinin dərgahında olanlar (mələklər) gecə-gündüz usanmadan Onu təqdis edib, şəninə təriflər deyərlər” (Fussilət surəsi, 38), yəni heç zaman bezikməzlər.
Bütün bunlar göstərir ki, bütövlükdə kainat şühud və ibadət məqamındadır. Ancaq düşüncə qabiliyyəti olan varlıqların vəziyyəti fərqlidir. Bu varlıqlar danışmaq qabiliyyətinə malik olan insanlar və cinlərdir. Bunların vücud durumları baxımından deyil, ruhi vəziyyətləri ilə bağlı özünəməxsusluqları var. Çünki bunların şəkilləri də Allahı təsbih etmə və Ona səcdə etmədə, kainatdakı o biri varlıqların şəkilləri kimidir. Bədənin bütün əzaları Onun təsbihini dilə gətirir... Görmürsənmi, nəfslərinə məğlub olmuş kəslər qiyamət günündə dəriləri, əlləri, ayaqları, dilləri, qulaqları, gözləri və o biri dünyadakı əzalarıyla şahidlik edəcəklər. “... Hökm isə uca, böyük olan Allahındır!” (əl-Mumin surəsi” 12).
Deməli, bütün bunlar Allahın özü üçün bizə göstərdiyi sevginin hökmüdür. Elə isə kim Ona sədaqətli olarsa, Allah o kəsləri mükafatlandırar. Kimsə sədaqətsizlik etsə, onu cəzalandırar. Bu baxımdan Allah Özünü sevər, Özünün ucaldılmasını və Özünə həmdü səna edilməsini sevər.
Allahın bizim üçün duyduğu sevgiyə gəlincə, şübhəsiz, Allah onu bizə həm bu dünyadakı, həm də axirətdəki yaxşılığımız üçün tanıtmışdır. Özünü tanıyıb bilməyimiz və Ondan bixəbər qalmamağımız üçün Özünü tanıtdıracaq dəlilləri bizə göstərmişdir. Xüsusilə, Onu tanıdıqdan sonra və içində gəzdiyimiz, sahib olduğumuz hər nemətin ancaq Onun neməti olduğu və ancaq Ona məxsus olması barədə əlimizdə dəlillər var ikən, ifrata varmamağımıza rəğmən, O bizə ruzi verməkdə və bizi nemətlərə qərq etməkdədir. Bundan əlavə, o nemətlər içərisində yaşayaq, daim rahatlıq içərisində olaq deyə, ancaq bizim üçün yaradılmışdır. Bu tükənməz nemətə görə şükr etmədik. Lakin ağıl nemət verənə şükr etməyi gərəkli sayır. Həmçinin bilirik ki, Allahdan başqa ehsan edəcək başqası yoxdur.

Çevirəni, Rəsul Mirhəşimli