“Yol vermə yada, Təbriz, El gedər bada Təbriz”

Rəsul Mirhəşimli

• Təbrizə getməyi ötən ildən planlaşdırırdım. Mənimlə bu səfərə yoldaşlıq etməyə heç kim razı olmurdu. Alternativ təkliflər Tiflisə getmək olurdu. Nəhayət, Qarabağ savaşında mənimlə eyni batalyonda olan dostum İslam Mahmudov bu yolçuluqda yoldaşlıq etməyə razılaşdı. Martın 20-də səhər Bakıdan çıxdıq. Təbrizə yalnız Təbrizi görməyə gedirdim. Bu səfər barədə yazdıqlarım isə ancaq gördüklərim barədə təəssüratlar olacaq. 

Biləsuvar gömrük-buraxılış məntəqəsində o taya keçənlərin sayı az idi. Bayram günü kim idi yola çıxan. Yoxlanış zamanı bizdən əvvəl keçən bir nəfər əvvəlcə bizim sərhədçilərə qısa bir tərif söylədi. Elə ki, adam o biri ölkənin buraxılış məntəqəsinə çatdı, bu dəfə onlara tərif yağdırmağa başladı. Bizdən əvvəl növbəyə dayanan naxçıvanlı kişi adamın əlli metrlik məsafədə hər iki tərəfə yaltaqlanmağına dözməyib, qeyri-ixtiyari deyindi: “G...girən”.

O taya keçən kimi taksi sürücüləri yaxınlaşdı bizə. Təbrizə gedəcəyimizi dedik. Qiymət münasib olmasa da razılaşdıq.

Germidən keçəndə il təhvil oldu. Sürücü bizə Əmirkənd yolu ilə gedəcəyini deyib, gədikdən keçərkən maraqlı mənzərə ilə rastlaşacağımızı söz verdi. Maraqlı mənzərə bir yana, ən maraqlısı o idi ki, taksi sürücüsü ancaq türk musiqilərini oxudurdu. Yol boyu söhbət etməsən mənzil başına yetişmək çətin olar, sürücümüz də söhbətcil biri idi. Qəribəsi o idi ki, həm Biləsuvarda danışdığımız taksi sürücüsünün, həm də Təbrizdə bizi şəhəri gəzdirən sürücünün çox nakam sevgi macərası olub. Gədikdən keçəndə sürücümüz Germidən bir qızı sevdiyini, onu görmək həsrəti ilə hər gün Biləsuvar-Germi yolunu getdiyini, qızı ona vermədiklərini danışdı. Sürücümüzə təsəlli olaraq dedim ki, qardaş, hər kəs istədiyini ala bilsəydi, bilirsən, insanlar nə qədər çox şey istəyərdi?

Sürücümüzün musiqi xəzinəsi türk musiqisi ilə məhdudlaşmırdı. Arada bizim ara müğənnilərini də oxudurdu. Adını bilmədiyim bu müğənnilər o qədər bayağı oxuyurdu ki, adamın əti tökülürdü. Deyəsən, bu musiqi sürücümüzü şövqə gətirirdi. Bir ara bizdən soruşdu ki, Üzeyiri üzbəüz görmüsüz heç? Dillənmədim, amma üzüldüm ki, bizi Üzeyir Hacıbəyovun yerlisi kimi deyil, hansısa bayağı mahnılar ifaçısının yerliləri kimi tanıyırlar.

Beş saatlıq yolçuluqdan sonra Təbrizə yetişdik. Təbrizdə 9 il əvvəl olmuşdum. Biz şəhərə yetişəndə artıq qaranlıq çökürdü. Otelə yerləşdik. Qaldığımız otel tarixi Gülüstan bağının lap yaxınlığında idi. Bizi gətirən sürücü bir taksi sürücüsü ilə danışıb bizi hər gün şəhəri gəzdirməklə bağlı razılıq aldı. Gününə 15 manat ödəyəcəkdik taksiyə. Burdakı qiymətlərlə müqayisədə sərfəli məbləğ idi.

Gəzintimiz Şah gölündən başladı

Martın 21-də danışdığımız vaxtda sürücü bizi oteldən götürdü. Əvvəlcə hara gedəcəyimizi soruşdu. İlk olaraq şəhərdə hara gedəcəyimizi sürücünün seçiminə buraxdıq. Dedi, Şah gölünə gedək. İnqilabdan sonra El gölü adlandırılan yeri niyə Şah gölü dediyinin səbəbini soruşunda, sürücünün cavabı qısa oldu: “Baba, Şah gölüdü da... Mollalar El gölü deməklədi?”

Bayram günlərində Təbrizdə açıq olan dükan, yeməkxana tapmaq çətindi. Bizim də məqsədimiz Təbrizi gəzmək olduğu üçün əlimizə düşən fürsətdən maksimum yararlanmaq istədik. Şah gölünün ətrafı insanlarla dolu olur. Bura ən çox başqa yerlərdən gələn turistlər gəlir. Təbrizlilər üçün də bu ərazi yaxşı istirahət yeridi.

Şah gölündə gəzintimizi bitirib muzeylərə baş çəkdik. Tarix muzeyində qədim dövr eksponatları yer alıb. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, Azərbaycan tarixi ilə bağlı eksponatları araşdırmaq bizim tarixçilərimizə əlavə material verə bilər. Muzeydə divarda asılmış xəritədə Xəzər dənizi sözünü oxuyanda bu dənizin adı ilə bağlı ədalətin bərpa olunmasında sevindim. Amma uzun çəkməyən sevincimin ardından “Dəryayi Mazandaran” sözünü oxuyanda bizə bələdçilik edən sürücüyə dedim ki, iki tərəfin də könlünü almaq istəmisiz?

Təbrizin məşhur yerlərindən biri Saat Qabağıdır. Seyid Cəfər Pişəvəri hökumətinin parlamenti bu binada yerləşib. İndi binada şəhərin bələdiyyəsi fəaliyyət göstərir. Binanın bir hissəsi isə muzeydir. Muzeydə daha çox müasir dövrün eksponatları, idmançıların qazandığı kubok və mükafatlar, kino avadanlıqları, kohnə foto-aparatlar və videokameralar yer alıb.

Ustad Azərbaycan şairi Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın məzarını ziyarət etmək üçün Məqbərətüş-Şüaraya yollandıq. Məqbərinin ətrafında aparılan arxeoloji qazıntılar ərazini dağıdıb. Doqquz il əvvəl görüdüyüm mənzərədən əsər-əlamət qalmayıb bu yerdə. Ərazidəki Azərbaycan şairlərinin abidələri bayırdan yığışdırılıb. Bütün abidələr məqbərinin içərisinə yerləşdirilib. Bu mənzərəni görəndə ustad şairin bir beytini xatırladım:

Mustəbid sultani saldıx ki, ola xalqımız azad,

Sonra baxdıq ki, azadlıqda o sultanilə getdi.

Şəhriyarın məqbərəsindən içəri girəndə ancaq ustad şair danışır. Muzey işlədiyi müddət ərzində ancaq şairin öz səsi ilə şerləri səsləndirilir. Məqbərinin içində Xaqani Şirvani, Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Nizami Gəncəvi, Mücirəddin Beyləqani, Hümam Təbrizi və başqa Azərbaycan şairlərinin büst və heykəlləri düzülüb.

“Azərbaycanda qazanıb, Təbrizdə xərcləyəsən”

Azərbaycandakı vəziyyət təbrizli sürücü-bələdçimizə ideal görünür. Deyir ki, siz kefdəsiz, konsertə gedirsiz, knoya baxırsız, burdakı mollalrın işi miləti ağlatmaqdı. Əhmədinejaddan dad çəkir. Deyir, onun elədiklərini heç 10 il bundan sonra da düzəltmək mümkün olmayacaq: “Sizdə yaxşı maaş alırlar, bizdə uzağı 110-120 manat maaş verirlər. O da işıq, qaz puluna yetmir. İmkan ola gedəsən siz tərəfdə işləyəsən, Təbrizdə xərcləyəsən”.

Nə işdisə, bu sürücümüzün də ilk eşqi daşa dəyib. Danışığından indiki vəziyyətindən məmnun görünmürdü. Söhbətini zarafata salıb, birtəhər mövzudan uzaqlaşdıq.

Yolumuzu Göy Məsciddən saldıq. Məscid demək olar ki, baxımsız vəziyyətdədir. Cahan şah dövrünün ən görkəmli abidəvi tikintisi 1467–ci ildə tamamlanıb. Müzəffəriyyə memarlıq kompleksi adlanır. Onun tərkibinə cümə məscidi, xanəgah, kitabxana, mədrəsə, türbə və digər tikililər daxil olub. Kompleksin qərb hissəsində isə Cahan şah hamamı yerləşib. Bu nəhəng memarlıq kompleksindən dövrümüzə yalnız kompleksin baş tikilisi – memarlıq tarixinə Göy məscid adı ilə daxil olmuş əzəmətli cümə məscidi qalıb. Cahan şah Həqiqinin tikdirdiyi məscidi bir ara bərpa etmək istəsələr də, işlər yarımçıq qalıb. Eyni mənzərə ilə Ərk qalasında da rastlaşdıq. Qalanın ətrafı qazılıb. Sürücümüz dedi ki, bir ara qalanı sökməyə başladılar. Sonradan gördülər ki, narazılıq çoxalır, söküntünü dayandırdılar, indi isə nə edirlər, heç özləri də bilmir.

Təbrizli bələdçimizin çox şirin söhbətləri olurdu. Təbriz haqqında bildiklərimi danışanda həmsöhbətimiz bir qədər də həvəslənirdi. O şirin Təbriz əhvalatlarından birini biz şəhərin dükanlarında siqaret axtaranda danışdı:

“Təbrizlinin xanımı bir gün ərinə deyir ki, siqaret aldıqca onun pulu qədər də mənə pul ver. Kişi razılaşır. Bu münval ilə xanım bir il hər gün ərindən min tümən alır və yığır. Bir il tamam olanda arvad evin ortasına bir teşt qoyur, pulları tökür içinə. Nefti də tökür üstünə. Yandırmaq istəyəndə əri çığırır:

-Xanım, nə edirsən? O qədər pulu niyə yandırırsan? Arvad cavab verir:

-Sən pulu elə yandırırsan, mən də belə...”

Təbrizin ilk tramvayı dəmiryolunun üzərində iki atın dartdığı araba olub. Təbrizlilər həmin tramvaya da abidə qoyub. Gülüstan bağının yaxınlığında qoyulan bu arabada heykəlləşmiş adamlarla birgə mənzil başına gedəcək sərnişin sayırsan özünü. Tramvayın ardınca qaçan daşlaşmış sərnişin də görəcəksən, pul vermək istəməyən, tramvayın arxasından xəlvətcə asılanı da.

Təbrizin mətbəxi çox zəngindir. Gələn turistlərə bu zənginliyi əyani şəkildə nümayiş etdirmək üçün Təbrizdə Şəhriyarın məqbərəsinin arxasında bir muzey fəaliyyət göstərir. İlk baxışda eksponatların doğurdan da yemək olduğuna inanırsan. Reallıq isə budur ki, bu eksponatları ayrı-ayrı materiallardan ustad Behtuni adlı şəxs hazırlayıb. Ustad hər zaman muzeydədir. Muzeyə gələn turistlərə məmnuniyyətlə avtoqraf verir, nümunələr barədə danışır.

Bizə ən xoş gələn o idi ki, bütün muzeylərdə Azərbaycan musiqisi səslənir. Getdiyimiz muzeylərdən biri də Sənciş adlanır. Bu muzey vaxtilə tacir Hacı Məhəmməd Səlmasinin evi olub. Adam şəxsi mülkünün bir hissəsini dövlətə bağışlayıb, bununla da kifayətlənməyib, qiymətli saatlarından böyük bir qismini muzeyə hədiyyə edib. Muzeydə daha çox Qacarlar dövrünə aid olan saatlara rast gəlmək mümkündür. Almaniya, Fransa, İsveçrə istehsalı olan saatlar eksponatlar arasında üstünlük təşkil edir. Saatlardan əlavə müxtəlif dövrə aid olan və müxtəlif təyinatlı tərəzilər də muzeydə yer alıb.  

Sənciş muzeyinin yaxınlığında yerləşən Heydərzadə muzeyinə də baş çəkdik. Muzey eksponatlarla o qədər də zəngin olan yer deyil. Müxtəlif çertyoj cihazları, ilk kalkulyatorlar və bu kimi eksponatlar nümayiş olunur. Muzeydə diqqəti çəkən əsas cəhətə çox zövqlə seçilmiş Azərbaycan musiqinin turistlərə təqdim edilməsidir.

Təbrizdəki Məşrutə evindən nə varsa, ötən əsrin əvvəlində başlamış Səttarxan hərəkatı ilə bağlıdır. Binanın önündə Səttarxan və Bağırxanın heykəlləri qoyulub. Muzeydə Səttarxanın naqanı, qılıncı, xənçəri, o dövrə aid qəzetlər, “Molla Nəsrəddin” jurnalının bəzi nüsxələri və s. eksponatlar qorunur.

Axşam gəzintimizi Qartal bağından saldıq. Bələdçimiz dedi ki, Təbrizin bu hissəsində şəhərin varlı ailələri yaşayır. Qartal bağı Gülüstandan təmizliyinə və abadlığına görə seçilir. Bu yerdə oturub çay içməyin bir ayrı ləzzəti var. Yenicə əyləşmişdik ki, yaxınlıqdakı ağaca bir dəstə qarğa şığıdı. Bağın adı ilə qarğaların qarıltısı arasındakı paradoksa əvvəlcə güldük, amma bu yerin indiki halı ilə həmahəngliyi bu gülüşü yarıdaca kəsdi.

Səfərimizin üçüncü günü bələdçimiz Kəndovana getməyimizi təklif etdi. Mən Kəndovanda 2004-cü ildə olmuşdum. Oranı yenidən görmək istəyi, həm də səfər yoldaşım İslam bəyin də marağını nəzərə alıb yola düşdük.

Kəndovan Təbrizdən 40 km. aralı qədim yaşayış məskənidir. Bu yer qayalarda oyulub düzəldilən evləri ilə məşhurdur. Kəndovanın mindən çox yaşı var. Səhənd dağının lap yaxınlığındadır. Səhəndin zirvəsində və ətəklərində  qar yağdığı kimi də qalırdı. Kəndovanı iki yerə bölən dağ çayının bir sahilində qar sahilə qədər əriməmiş qalır, yaşayış evləri olan tərəf isə güney olduğundan qar əriyib getmişdi. 

Təbrizin istisindən çıxıb bu soyuq və küləkli yerdə qalmaq hünər istəyir. Kəndovanın içində maşını saxlamaq üçün güclə yer tapdıq. Çünki cəmi bir küçəsi olan bu yer turistlərin gəldiyi avtomobillə dolu idi. Bu möcüzəli yerdə kəllə qənd formasında dördmərtəbəli evə də rast gəlmək olar. Soyuq və külək bizi Kəndovandan bir qədər tez ayrılmağa məcbur etdi.

Təbrizə döndük. Artıq Bakıya dönmək üçün hazırlaşmağın vaxtı idi. Təbrizdə hansı dükana girib nəsə alsan, hansı yeməkxanada yemək yesən, hesabı istəyəndə şirin Təbriz ləhcəsində “qonaq ol”, ya da “qo qalsın” deyəcəklər. Hətta təkidlə deyənlər də olacaq. Bir dəfə bir təbrizlidən soruşdum ki, bu sözdən sonra adam pulu vermədən, çıxıb getsə, nə edəcəksən, soruşanda adam eyni şirinliklə cavab verdi: “Mən dedim-dedim, baba, adamın qanacağı harda qaldı bəs?”

Bazar günü səhər tezdən bizi o tay Biləsuvardan Təbrizə gətirən sürücü oteldən götürdü. Təbrizdən ayrılmaq vaxtı gəldi. Şəhriyar xiyabanından keçib, al qırmızı rəngə boyanmış Eynalı dağının yanından ötüb geri dönürük. Özümüzlə həsrət dolu bir şirin xatirə ilə dolanbadolan yollarla Əhəri, Meşkini, Germini seyr edə-edə qayıdırıq. Savalan dağına, onun zirvəsində hər zaman qalan qara baxa-baxa yolboyu demək olar ki, heç nə danışmırıq. Geridə bir Təbriz qaldı. Bizim olub, indi bizim olmayan Təbrizi Allaha əmanət edirik. Bu da bizim tarixi paytaxtımıza qısa səfərin qısa təəssüratları. Təbrizdən çıxarkən Hökumə Büllurinin Təbriz haqqındakı şeirini elə bil kimsə pıçıldayır:

Qollarım dolana boynuna bir gün,

Yenə baş qoyaram dizinə, Təbriz.

Həsrətdən, hicrandan cana doymuşam,

Doyunca baxaram gözünə, Təbriz...