- Mühyiddin ibn Ərəbinin İslam fəlsəfəsi tarixində müstəsna yeri var. Avropanı İslam fəlsəfəsi ilə heyrətə sala bilən insan olaraq tanınır. İbn Ərəbinin tam adı belədir- Mühyiddin Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Əli ibn Məhəmməd ibn Əli ibn Ərəbi əl-Xatəmi əl-Tai əl-Əndəlüsi. Avropada doğulub. Mühyiddin ibn Ərəbi, Şeyxi-əkbər (Böyük Şeyx), Sultanul-arifin (Ariflər sultanı), Xatəmul-övliya (Allah dostlarının sonuncusu), Qütbi-humam (Himmət sahibi olan Qütbi) deyə tanınır. Əndəlüsda İbn Saraka adı ilə məşhurdur.
Hicri 543-cü ildə vəfat edən tanınmış alim Əbubəkir ibnul-Ərəbi ilə səhv salmamaq üçün adı İbn Ərəbi kimi tarixə düşüb. İbn Ərəbi 560 (1165)-cı ildə Əndəlüsdə (ərəblər İspaniyanı ələ keçirdikdən sonra bu ölkə belə adlandırılmağa başlayıb-R.M.) anadan olub. Səkkiz yaşında təhsilə başlayıb. İyirmi yaşında təsəvvüf yoluna qədəm qoyub.
İbn Ərəbi uzun illər ömrünü Şərqdə səyahətdə keçirib. Şimali Afrika, Tunis, Misirdə səfərdə olub, oradan Məkkəyə gedib, oradan da Bağdad və Mosula səyahət edib. Daha sonra Şama gedib və 638 (1240)-ci ildə burada vəfat edib.
“Füsusul-hikəm” və 37 cildlik
“Əl-Fütuhatul-Məkkiyə” kimi əsərləri İbn Ərəbinin necə böyük alim olduğuna ən
yaxşı sübutdur. Sayı beş yüzə yetişən əsərinin bir çoxu təsəvvüfə dairdir. İbn Ərəbinin əsərləri haqqında ən mükəmməl
məlumatları Osman Yəhyanın fransızca hazırladığı iki cildlik “L’ Hictoire et la
classification de L’oeuvre d' Ibn Arabi” adlı əsərindən almaq mümkündür. İbn Ərəbinin əsərlərinin bir qismi Qərb
dillərinə tərcümə edilib.
Mühyiddin İbn Ərəbi “Füsusul-hikəm”, “Əl-fütuhatul-Məkkiyə”, “Hərflərin elmi”, “İlahi eşq”, “Mərifət və hikmət”, “Həqiqət və təfəkkür”, “Fəna risaləsi”, “Arzuların tərcümanı”, “Nurlar xəzinəsi”, “Tədbirati-ilahiyyə”, “Səcərətul-kəvn”, “Əndəlüs sufiləri”, “Əhədiyyət risaləsi”, “Məvaqiun-nücum”, “Vəsiyyətlər” və bu kimi yüzlərlə başqa əsərləri ilə tanınır. Oxuculara təqdim etdiyimiz bu məqalə İbn Ərəbinin “Əl-fütuhatul-Məkkiyə” (Məkkənin fəthi) adlı əsərindəndir.
Mühyiddin İbn Ərəbi “Füsusul-hikəm”, “Əl-fütuhatul-Məkkiyə”, “Hərflərin elmi”, “İlahi eşq”, “Mərifət və hikmət”, “Həqiqət və təfəkkür”, “Fəna risaləsi”, “Arzuların tərcümanı”, “Nurlar xəzinəsi”, “Tədbirati-ilahiyyə”, “Səcərətul-kəvn”, “Əndəlüs sufiləri”, “Əhədiyyət risaləsi”, “Məvaqiun-nücum”, “Vəsiyyətlər” və bu kimi yüzlərlə başqa əsərləri ilə tanınır. Oxuculara təqdim etdiyimiz bu məqalə İbn Ərəbinin “Əl-fütuhatul-Məkkiyə” (Məkkənin fəthi) adlı əsərindəndir.
İlahi sevgidə Allah bizi həm bizim üçün, həm
də Özü üçün sevər. Tanrının Özü üçün bizə duyduğu sevgi bu hədisi-qüdsidə ifadə
edilməkdədir. “Mən bir gizli xəzinə idim, tanınmaq istədim və məxluqatı
yaratdım. Sonra onlara Özümü tanıtdım, onlar da Məni tanıdılar.” Deməli, Allah bizi Onu tanıyaq deyə, Özü üçün
yaratmışdır. Bu ayə həmin səbəbi çox gözəl ifadə edir: “Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım ”
(əz-Zariyat surəsi, 56). Nəticədə Allah bizi Özü üçün yaratmışdır.
Allahın bizim üçün bizə duyduğu sevgiyə gəlincə, bizim yaradılış qayəmizə və təbiətimizin əsasına uyğun gəlməyən əməllərdən xilasımızı təmin edəcək və bizi səadətə yetirəcək əməlləri bizə tanıtmaqla, bu sevgi ifadəsini tapmaqdadır.
Sübhan olan Allah, xəlq etdikləri Onu təsbih etsinlər deyə yaratmışdır. Məxluqa Onu təsbih, Ona həmdü səna və Ona səcdə etmələrini söyləmişdir. Ancaq bu şəkildə Onu tanıya bilərik. Bu mövzuda belə buyurulur: “Yeddi (qat) göy, yer və onlarda olan hər kəs (bütün məxluqat) Allahı təqdis edər. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib Ona şükr etməsin, lakin siz onların (dilini bilmədiyimiz üçün) təqdisini anlamazsınız” (əl-İsra surəsi, 44). Yəni O necədirsə, o hal üzərə və Ondan olan hər şeylə, Ona həmd və səna ilə Onu təsbih etməyən heç bir şey yoxdur. Eyni şeyin bu ayədə də buyurulduğunu görürük: “(Ya Rəsulum!) Məgər göylərdə və yerdə olanların (mələklərin, insanların, cinlərin), qanadlarını açıb (qatar-qatar) uçan quşların Allahı təqdis edib şəninə təriflər dediklərini görmürsənmi? Allah onların hər birinin duasını, şükr-sənasını (yaxud onların hər biri öz duasını, şükr-sənasını) bilir.” (ən-Nur surəsi, 41) Hər bir varlıq öz duasına əhəmiyyət verməkdə, onda qərarlı və davamlı olmaqdadır.
Bu ayə ilə Allah-təala Həzrəti Peyğəmbərə (s) xitab etdi. Onu kainatın (külli) təsbihinə şahid elədi. Çünki o, bu təsbihi görmüşdü. Peyğəmbərə (s) “Görmədinmi..?” dedi və bizə “Görmədinizmi?” demədi. Bunun səbəbi belədir. Çünki biz kainatın (külli) təsbihini görmədik, ona, sadəcə, inandıq. Məhəmməd Mustafa (s) isə onu açıq-aşkar görmüşdü. Eyni şəkildə Allah, Peyğəmbərimizi (s) hər şeyin səcdə halında olduğuna şahid etdi və ona belə buyurdu: “Məgər göylərdə və yerdə olanların, Günəşin, Ayın və ulduzların, dağların, ağacların və heyvanların, insanların bir çoxunun (möminlərin) Allaha səcdə etdiyini görmürsənmi?” (əl-Həcc surəsi, 18). Diqqət edilərsə, Allah heç bir varlığı kənarda saxlamamış, göylərdəki və yerdəki varlıqların hamısını- ülvi aləmi də, sufi aləmini də zikr etmişdir. Hər bir varlığın, sadəcə, Allaha səcdə etdiyinə Peyğəmbəri (s) şahid tutmuşdur. Bunun üçün bu səcdə işinə Allahın şahid elədiyi və bu səcdə işini görən hər kəs bu xitabın həmsöhbəti durumundadır. Bu, fitri və zatı bir təsbihdir ki, o yalnız şahidlərdə təcəlli edər. Bax, o zaman Allahı sevərlər. Onu təsbih edər, Ona həmd və sənada olarlar. Bunları heç bir məcburiyyət olmadan, zatı bir zərurət olaraq edərlər. Bu, zatı bir ibadətdir ki, Allah o şəxsləri Özünə aid olan haqq qazandırmaq hökmüylə o ibadətin içində yerləşdirmişdir.
Kəşf əhli haqqında da eyni şeyi söyləmişdir. İnsanların çoxu, yəni ağıl sahibi olan hər insan buna həmsöhbətdir. “Məgər onlar Allahın yaratdığı hər hansı bir şeyə baxıb görmürlərmi ki, kölgələri Allaha acizanə surətdə səcdə edərək sağa-sola əyilir?!” (ən-Nur surəsi, 48). Bax, gözlə görünə bilən ən gözəl nemət budur. Sonra kölgələrin də bu şəkildə sağa və sola uzanmasının da Onun Cəlalı qarşısında bir sayğı və kiçiklik işarəsi olaraq Allaha səcdə halı olduğunu, yenə Allah xəbər verməkdədir bizə. Bu səbəbdən, “onlar əsla təkəbbür göstərməzlər və daim Ona boyun əyərlər”, demişdir. Beləcə, boyun əyərək Allaha səcdə etsinlər deyə, Allah onları ağılla xarakterizə etmişdir. Bu ayənin davamındakı ayə isə bu ayənin tamamlayıcısı şəklindədir: “Göylərdə və yerdə olan bütün canlılar və mələklər Allaha səcdə edərlər” (ən-Nur surəsi, 49).
Canlılar, yəni yer üzündə yaşayan, yeriyən və sürünən varlıqlar və göy əhli, bundan başqa nə yerdə, nə də göydə olan mələklərdən söz açılır. Sonra ayə bu şəkildə bitir: “Onlar əsla təkəbbür göstərməzlər” (ən-Nəhl surəsi, 49). Sonra Allah onları xarakterizə edir: “Onlar öz (başlarının) üstündə olan Rəbbindən qorxar və özlərinə buyurulanları edərlər!” (ən-Nəhl surəsi, 50). Allah onlara “qorxmaq” keyfiyyətini yükləməkdədir. Beləliklə, onların kimə səcdə etdiklərini bizə göstərmək üçün istəmişdir. Daha sonra Allah yenə onları “Ona itaət etmiş” və “onlara əmr edilənləri edənlər” şəklində tərif edər. Sonra da “Allahın onlara buyurduğuna qarşı çıxmazlar və əmr edildikləri şeyi edərlər” (ət-Təhrim surəsi, 6) buyurulur. Bir başqa ayədə isə belə buyurulur: “...Rəbbinin dərgahında olanlar (mələklər) gecə-gündüz usanmadan Onu təqdis edib, şəninə təriflər deyərlər” (Fussilət surəsi, 38), yəni heç zaman bezikməzlər.
Bütün bunlar göstərir ki, bütövlükdə kainat şühud və ibadət məqamındadır. Ancaq düşüncə qabiliyyəti olan varlıqların vəziyyəti fərqlidir. Bu varlıqlar danışmaq qabiliyyətinə malik olan insanlar və cinlərdir. Bunların vücud durumları baxımından deyil, ruhi vəziyyətləri ilə bağlı özünəməxsusluqları var. Çünki bunların şəkilləri də Allahı təsbih etmə və Ona səcdə etmədə, kainatdakı o biri varlıqların şəkilləri kimidir. Bədənin bütün əzaları Onun təsbihini dilə gətirir... Görmürsənmi, nəfslərinə məğlub olmuş kəslər qiyamət günündə dəriləri, əlləri, ayaqları, dilləri, qulaqları, gözləri və o biri dünyadakı əzalarıyla şahidlik edəcəklər. “... Hökm isə uca, böyük olan Allahındır!” (əl-Mumin surəsi” 12).
Deməli, bütün bunlar Allahın özü üçün bizə göstərdiyi sevginin hökmüdür. Elə isə kim Ona sədaqətli olarsa, Allah o kəsləri mükafatlandırar. Kimsə sədaqətsizlik etsə, onu cəzalandırar. Bu baxımdan Allah Özünü sevər, Özünün ucaldılmasını və Özünə həmdü səna edilməsini sevər.
Allahın bizim üçün duyduğu sevgiyə gəlincə, şübhəsiz, Allah onu bizə həm bu dünyadakı, həm də axirətdəki yaxşılığımız üçün tanıtmışdır. Özünü tanıyıb bilməyimiz və Ondan bixəbər qalmamağımız üçün Özünü tanıtdıracaq dəlilləri bizə göstərmişdir. Xüsusilə, Onu tanıdıqdan sonra və içində gəzdiyimiz, sahib olduğumuz hər nemətin ancaq Onun neməti olduğu və ancaq Ona məxsus olması barədə əlimizdə dəlillər var ikən, ifrata varmamağımıza rəğmən, O bizə ruzi verməkdə və bizi nemətlərə qərq etməkdədir. Bundan əlavə, o nemətlər içərisində yaşayaq, daim rahatlıq içərisində olaq deyə, ancaq bizim üçün yaradılmışdır. Bu tükənməz nemətə görə şükr etmədik. Lakin ağıl nemət verənə şükr etməyi gərəkli sayır. Həmçinin bilirik ki, Allahdan başqa ehsan edəcək başqası yoxdur.
Çevirəni, Rəsul Mirhəşimli
Allahın bizim üçün bizə duyduğu sevgiyə gəlincə, bizim yaradılış qayəmizə və təbiətimizin əsasına uyğun gəlməyən əməllərdən xilasımızı təmin edəcək və bizi səadətə yetirəcək əməlləri bizə tanıtmaqla, bu sevgi ifadəsini tapmaqdadır.
Sübhan olan Allah, xəlq etdikləri Onu təsbih etsinlər deyə yaratmışdır. Məxluqa Onu təsbih, Ona həmdü səna və Ona səcdə etmələrini söyləmişdir. Ancaq bu şəkildə Onu tanıya bilərik. Bu mövzuda belə buyurulur: “Yeddi (qat) göy, yer və onlarda olan hər kəs (bütün məxluqat) Allahı təqdis edər. Elə bir şey yoxdur ki, Allaha tərif deyib Ona şükr etməsin, lakin siz onların (dilini bilmədiyimiz üçün) təqdisini anlamazsınız” (əl-İsra surəsi, 44). Yəni O necədirsə, o hal üzərə və Ondan olan hər şeylə, Ona həmd və səna ilə Onu təsbih etməyən heç bir şey yoxdur. Eyni şeyin bu ayədə də buyurulduğunu görürük: “(Ya Rəsulum!) Məgər göylərdə və yerdə olanların (mələklərin, insanların, cinlərin), qanadlarını açıb (qatar-qatar) uçan quşların Allahı təqdis edib şəninə təriflər dediklərini görmürsənmi? Allah onların hər birinin duasını, şükr-sənasını (yaxud onların hər biri öz duasını, şükr-sənasını) bilir.” (ən-Nur surəsi, 41) Hər bir varlıq öz duasına əhəmiyyət verməkdə, onda qərarlı və davamlı olmaqdadır.
Bu ayə ilə Allah-təala Həzrəti Peyğəmbərə (s) xitab etdi. Onu kainatın (külli) təsbihinə şahid elədi. Çünki o, bu təsbihi görmüşdü. Peyğəmbərə (s) “Görmədinmi..?” dedi və bizə “Görmədinizmi?” demədi. Bunun səbəbi belədir. Çünki biz kainatın (külli) təsbihini görmədik, ona, sadəcə, inandıq. Məhəmməd Mustafa (s) isə onu açıq-aşkar görmüşdü. Eyni şəkildə Allah, Peyğəmbərimizi (s) hər şeyin səcdə halında olduğuna şahid etdi və ona belə buyurdu: “Məgər göylərdə və yerdə olanların, Günəşin, Ayın və ulduzların, dağların, ağacların və heyvanların, insanların bir çoxunun (möminlərin) Allaha səcdə etdiyini görmürsənmi?” (əl-Həcc surəsi, 18). Diqqət edilərsə, Allah heç bir varlığı kənarda saxlamamış, göylərdəki və yerdəki varlıqların hamısını- ülvi aləmi də, sufi aləmini də zikr etmişdir. Hər bir varlığın, sadəcə, Allaha səcdə etdiyinə Peyğəmbəri (s) şahid tutmuşdur. Bunun üçün bu səcdə işinə Allahın şahid elədiyi və bu səcdə işini görən hər kəs bu xitabın həmsöhbəti durumundadır. Bu, fitri və zatı bir təsbihdir ki, o yalnız şahidlərdə təcəlli edər. Bax, o zaman Allahı sevərlər. Onu təsbih edər, Ona həmd və sənada olarlar. Bunları heç bir məcburiyyət olmadan, zatı bir zərurət olaraq edərlər. Bu, zatı bir ibadətdir ki, Allah o şəxsləri Özünə aid olan haqq qazandırmaq hökmüylə o ibadətin içində yerləşdirmişdir.
Kəşf əhli haqqında da eyni şeyi söyləmişdir. İnsanların çoxu, yəni ağıl sahibi olan hər insan buna həmsöhbətdir. “Məgər onlar Allahın yaratdığı hər hansı bir şeyə baxıb görmürlərmi ki, kölgələri Allaha acizanə surətdə səcdə edərək sağa-sola əyilir?!” (ən-Nur surəsi, 48). Bax, gözlə görünə bilən ən gözəl nemət budur. Sonra kölgələrin də bu şəkildə sağa və sola uzanmasının da Onun Cəlalı qarşısında bir sayğı və kiçiklik işarəsi olaraq Allaha səcdə halı olduğunu, yenə Allah xəbər verməkdədir bizə. Bu səbəbdən, “onlar əsla təkəbbür göstərməzlər və daim Ona boyun əyərlər”, demişdir. Beləcə, boyun əyərək Allaha səcdə etsinlər deyə, Allah onları ağılla xarakterizə etmişdir. Bu ayənin davamındakı ayə isə bu ayənin tamamlayıcısı şəklindədir: “Göylərdə və yerdə olan bütün canlılar və mələklər Allaha səcdə edərlər” (ən-Nur surəsi, 49).
Canlılar, yəni yer üzündə yaşayan, yeriyən və sürünən varlıqlar və göy əhli, bundan başqa nə yerdə, nə də göydə olan mələklərdən söz açılır. Sonra ayə bu şəkildə bitir: “Onlar əsla təkəbbür göstərməzlər” (ən-Nəhl surəsi, 49). Sonra Allah onları xarakterizə edir: “Onlar öz (başlarının) üstündə olan Rəbbindən qorxar və özlərinə buyurulanları edərlər!” (ən-Nəhl surəsi, 50). Allah onlara “qorxmaq” keyfiyyətini yükləməkdədir. Beləliklə, onların kimə səcdə etdiklərini bizə göstərmək üçün istəmişdir. Daha sonra Allah yenə onları “Ona itaət etmiş” və “onlara əmr edilənləri edənlər” şəklində tərif edər. Sonra da “Allahın onlara buyurduğuna qarşı çıxmazlar və əmr edildikləri şeyi edərlər” (ət-Təhrim surəsi, 6) buyurulur. Bir başqa ayədə isə belə buyurulur: “...Rəbbinin dərgahında olanlar (mələklər) gecə-gündüz usanmadan Onu təqdis edib, şəninə təriflər deyərlər” (Fussilət surəsi, 38), yəni heç zaman bezikməzlər.
Bütün bunlar göstərir ki, bütövlükdə kainat şühud və ibadət məqamındadır. Ancaq düşüncə qabiliyyəti olan varlıqların vəziyyəti fərqlidir. Bu varlıqlar danışmaq qabiliyyətinə malik olan insanlar və cinlərdir. Bunların vücud durumları baxımından deyil, ruhi vəziyyətləri ilə bağlı özünəməxsusluqları var. Çünki bunların şəkilləri də Allahı təsbih etmə və Ona səcdə etmədə, kainatdakı o biri varlıqların şəkilləri kimidir. Bədənin bütün əzaları Onun təsbihini dilə gətirir... Görmürsənmi, nəfslərinə məğlub olmuş kəslər qiyamət günündə dəriləri, əlləri, ayaqları, dilləri, qulaqları, gözləri və o biri dünyadakı əzalarıyla şahidlik edəcəklər. “... Hökm isə uca, böyük olan Allahındır!” (əl-Mumin surəsi” 12).
Deməli, bütün bunlar Allahın özü üçün bizə göstərdiyi sevginin hökmüdür. Elə isə kim Ona sədaqətli olarsa, Allah o kəsləri mükafatlandırar. Kimsə sədaqətsizlik etsə, onu cəzalandırar. Bu baxımdan Allah Özünü sevər, Özünün ucaldılmasını və Özünə həmdü səna edilməsini sevər.
Allahın bizim üçün duyduğu sevgiyə gəlincə, şübhəsiz, Allah onu bizə həm bu dünyadakı, həm də axirətdəki yaxşılığımız üçün tanıtmışdır. Özünü tanıyıb bilməyimiz və Ondan bixəbər qalmamağımız üçün Özünü tanıtdıracaq dəlilləri bizə göstərmişdir. Xüsusilə, Onu tanıdıqdan sonra və içində gəzdiyimiz, sahib olduğumuz hər nemətin ancaq Onun neməti olduğu və ancaq Ona məxsus olması barədə əlimizdə dəlillər var ikən, ifrata varmamağımıza rəğmən, O bizə ruzi verməkdə və bizi nemətlərə qərq etməkdədir. Bundan əlavə, o nemətlər içərisində yaşayaq, daim rahatlıq içərisində olaq deyə, ancaq bizim üçün yaradılmışdır. Bu tükənməz nemətə görə şükr etmədik. Lakin ağıl nemət verənə şükr etməyi gərəkli sayır. Həmçinin bilirik ki, Allahdan başqa ehsan edəcək başqası yoxdur.
Çevirəni, Rəsul Mirhəşimli
Комментариев нет:
Отправить комментарий